Ilyes Machkor (Zilveren Kruis) over verduurzaming: ‘Verzekeraar en zorgaanbieder staan te vaak tegenover elkaar’

Ilyes Machkor is programmamanager duurzaamheid bij zorgverzekeraar Zilveren Kruis en een gedreven pleitbezorger van verduurzaming van de zorg. Daarbij zet hij zich in voor laagdrempelige instrumenten als de ‘Quickscan Duurzame Huisartsenzorg’ die huisarts Diana Lucassen ontwikkelde. Wat is de rol van een zorgverzekeraar als Zilveren Kruis bij verduurzaming van de zorg? Krijgt hij als programmamanager genoeg ruimte? Ilyes is een van de sprekers bij het webinar 'Quickscan Duurzame huisartsenpraktijk: lokaal, regionaal en landelijk’ op 10 september.

Ilyes Machkor komt als student Biomedische Wetenschappen op de VU voor het eerst met het thema duurzaamheid in aanraking. Hij constateert dat de universiteit te weinig aan het onderwerp doet en richt met een medestudent het duurzaamheidskantoor op, het huidige Green Office van de VU. ‘We werkten vanuit vier pijlers: bedrijfsvoering, onderzoek, onderwijs en community. In onderwijs en bedrijfsvoering gebeurde nog te weinig. Voor mij kon het niet snel genoeg gaan, en dat typeert me nog steeds.’

Vanuit zijn passie voor duurzaamheid stapt hij over naar de studie Global Sustainability Science in Utrecht. Sindsdien kiest Machkor steeds voor banen rond sociale en ecologische duurzaamheid. ‘Die twee kanten zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. Klimaatverandering raakt mensen in sociaaleconomisch zwakkere posities harder dan mensen die het goed hebben. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving bevestigt dat in haar nieuwe rapport ‘Te heet onder onze voeten’: overschrijding van de planetaire grenzen vergroot ongelijkheid. Klimaatverandering is dus ook een klasseprobleem.’ Naast programmamanager bij Zilveren Kruis is Machkor onder meer klimaatburgemeester van Alphen aan de Rijn en maker van de New Stewards Podcast, over islam en duurzaamheid.

Speelt uw achtergrond ook een rol bij passie voor duurzaamheid?
‘Ja. Als moslim ben ik opgevoed met de overtuiging dat we zorg moeten dragen voor de planeet. Ik wilde als kind tornadojager worden, omdat ik natuur en klimaat fascinerend vond. Vanuit mijn Marokkaanse achtergrond merkte ik dat migranten in Nederland vaak in een kwetsbare sociaaleconomische positie zitten. Wereldwijd worden sociaaleconomisch zwakkeren sneller geraakt door klimaatproblemen. Duurzaamheid is nog steeds een luxeartikel. Als je geld hebt, kun je je huis isoleren. Als je dat niet hebt, koop je een ventilator en plak je pleisters in plaats van structurele oplossingen te realiseren.’

Hoe verliep uw stap naar Zilveren Kruis?
‘Bij de geboorte van mijn zoon in het Dijklander Ziekenhuis in Hoorn, vijf jaar geleden, viel me op hoe ingewikkeld duurzaamheid in de zorg is. Alles moet immers steriel en netjes. Tijdens mijn vaderschapsverlof kwam er een functie vrij als sustainability officer bij het Dijklander. Toen heb ik de overstap naar de zorg gemaakt. De zorg spreekt me aan omdat de hele samenleving ermee te maken heeft. Dat ziekenhuis was ook zo'n prachtig stukje samenleving, waarin alle lagen samenkomen, hoog opgeleid, praktisch opgeleid. Ik vond dat een hele mooie plek om aan duurzaamheid te werken omdat je dan echt met de samenleving samenwerkt.’

‘Ik ben getraind als systeemveranderaar, echt gericht op systeemverandering. Ik werkte in het strategie­team, maar ik merkte dat veel niet binnen de invloed van het ziekenhuis ligt. Denk aan inkoop: morgen moet er zorg zijn, en die korte termijn schuurt met de lange termijn van klimaatverandering. Ziekenhuizen en huisartsen zijn uitvoerende partijen. Het agenderen van de lange termijn hoort niet tot hun cirkel van invloed. Daarom dacht ik: dit moet bij de verzekeraar liggen. Toen er een vacature kwam bij Zilveren Kruis voor programmamanager duurzaamheid, heb ik die stap gezet.’

'Bij medicatie is juist de huisarts interessant, als voorschrijver'

Hoe breed is uw rol bij Zilveren Kruis? Welke ruimte heeft u om bij de zorgverzekeraar aan duurzaamheid te werken?
‘Ik werk voor de hele zorg, zowel eerste als tweede lijn. Waar de focus ligt, hangt af van het thema. Bij afval spelen vooral ziekenhuizen en intramurale instellingen een rol. Bij medicatie is juist de huisarts interessant, als voorschrijver. Dus het verschilt per thema waar de focus op ligt.’

Hoe cruciaal is de ondersteuning door zorgverzekeraars?
‘Ik denk dat men ons vaak een grotere broek toedicht dan we daadwerkelijk aan hebben. De zorgverzekeraar ziet men misschien te vaak als een grote pot geld waar we allemaal aanspraak op kunnen maken. Georgette Fijneman, onze directievoorzitter, zei tijdens het Nationaal Zorgdebat nog dat we aan de zorgverzekeraar premies betalen, om er zorg mee in te kopen en dat proberen we te doen op een manier die sociaal en ecologisch duurzaam is. Zo zorgen we voor voldoende betaalbare en toegankelijke zorg voor iedereen. Wij werken in het programma Duurzaamheid vanuit vijf doelstellingen: betaalbare zorg, toegankelijke zorg, voldoende en tevreden zorgpersoneel, een gezonde populatie én een gezonde planeet. Die vijf komen in de beste initiatieven op het gebied van duurzaamheid samen.’

Hoe verliep de samenwerking met huisarts Diana Lucassen, die de aanzet gaf tot de Quickscan Duurzame Huisartsenpraktijk en Duurzaam Medicijngebruik?
‘Diana is een fantastische voorloper. Dat soort pioniers heb je keihard nodig die vanuit hun eigen vak het thema agenderen en veranderen. Aan ons als zorgverzekeraar is het dan om mee te denken: dit is een prachtige innovatie, dit is iemand die opstaat als leider in zijn of haar eigen cirkel en invloed.’
‘Diana werkte samen met Sam Siemssen van RegiozorgNU in Noordwest Utrecht om dit op te zetten. Hun regiokantoor stelde ook middelen beschikbaar, omdat tijd de grootste bottleneck voor huisartsen is. Inmiddels kijken meerdere regio’s hoe ze deze aanpak kunnen overnemen. Het is een voorbeeld dat gewoon gekopieerd kan worden. Het NHG besloot de methodiek te ondersteunen.’

‘Bij organisaties heerst vaak het ‘not invented here’-syndroom'

Diana wilde met de Quickscan ergens beginnen en stappen gaan zetten ook al zijn ze imperfect. Zo wilde ze al op een aantal terreinen beginnen met verduurzamen.
‘Ja, gewoon beginnen, dat is het moeilijkst en het belangrijkst. We hebben helaas soms de neiging om pas te bewegen als we alles weten, wat leidt tot paralysis by analysis. We willen vaak eerst heel goed te weten wat de impact is, alles doorberekenen en dan pas willen we bewegen. Zoals ik ernaar kijk, is duurzaamheid iets wat je leert en ontdekt terwijl je het doet. Al doende leer je.’
’Het moeilijke van duurzaamheid in de zorg is: je moet de brug bewandelen terwijl je hem bouwt. Op het moment dat iemand, zoals Diana samen met het NHG, die brug gebouwd heeft, kunnen mensen erachter aankomen en er overheen gaan. Wat die Quickscan betreft is het zware werk verricht en ligt er voor anderen een route die zij ook kunnen bewandelen.’

Was geld daarbij de grootste bottleneck?
‘Diverse voorbeelden van bottom-up duurzaamheidsinitiatieven, om bijvoorbeeld zuiniger om te gaan met medicijnen of verspilling van hulpmiddelen te voorkomen, leveren juist geld op en zijn ook nog gezonder. Maar een ingewikkelde transitie als duurzaamheid kost op veel onderdelen ook wel wat. Het succes van de Quickscan is natuurlijk ook dat er een relatief klein bedrag mee gemoeid gaat. Het is een bescheiden vergoeding voor uren, de project- en coördinatie kosten, maar het levert veel op aan werkplezier, milieu-impact en bewustzijn. Het ingewikkelde daarvan is dat we die projectkosten kunnen kwantificeren, maar niet de milieu-impact, de gezondheidswinst of meer bewustzijn.’

'Duurzaamheid moet net zo’n kerncriterium worden als kwaliteit van zorg’

In hoeverre wordt dit soort vernieuwingen voldoende opgepikt door beroepsorganisaties?
‘Bij organisaties heerst vaak het ‘not invented here’-syndroom. Daarnaast kampt de zorg met korte-­termijncrises: vergrijzing, personeelstekort, een ongezondere populatie. Daardoor voelt duurzaamheid vaak als extra. Terwijl de Quickscan de complexiteit van verduurzamen juist versimpelt tot concrete acties. Uiteindelijk moet duurzaamheid net zo’n kerncriterium worden als kwaliteit van zorg.’
‘De KNMG heeft in de artseneed al opgenomen dat zorg voor het milieu een essentieel onderdeel is van goede zorg. Zorgverleners hebben dus ook een verantwoordelijkheid naar de planeet. Anders is het dweilen met de kraan open: fantastische zorg verlenen die tegelijk het klimaatprobleem verergert, is onhoudbaar. ‘

Hoe belangrijk zijn huisartsen voor de omslag?
‘Heel belangrijk. Huisartsen en verpleegkundigen genieten veel maatschappelijk vertrouwen. Ze kunnen bijdragen via preventie en door de zorg die ze verlenen zo duurzaam mogelijk te maken. De grootste toename in ziekte zit bij welvaartziekten: leefstijl, voeding, beweging. Preventie is daarnaast een individuele verantwoordelijkheid. Waar ziekte niet te voorkomen is, moet de zorg duurzaam geleverd worden. Dat vraagt samenwerking in de regio, want huisartsen kunnen dit niet alleen.’

Zie je die regionale samenwerking nu ontstaan?
‘Ja, steeds meer. In Amsterdam zoeken ziekenhuizen een implementatiecoördinator die goede voorbeelden overdraagt. In Utrecht heeft de provincie een netwerk opgezet waarin zorginstellingen gezamenlijke uitdagingen bespreken, zoals netcongestie, afval en inkoop. Een goed voorbeeld is ook de Groene OK, waarin professionals uit het hele land best practices delen.’
‘Als verzekeraars werken we via Zorgverzekeraars Nederland (ZN) ook samen, om te voorkomen dat we elkaar beconcurreren met besparingen die zorg goedkoper maken, maar ook minder duurzaam. De motor van de transitie zijn echter de professionals op de werkvloer. Daarnaast zijn koepelorganisaties belangrijk om initiatieven samen te brengen en bestuurlijk verder te brengen. Trots ben ik op de Groene Zorg Alliantie: artsen en verpleegkundigen die zelf het initiatief nemen. Zij zijn cruciaal. Maar er is ook landelijke ondersteuning nodig. Daar gaat het nog niet snel genoeg. Het ministerie toont te weinig urgentie, vind ik.’

'Er is ook landelijke ondersteuning nodig. Daar gaat het nog niet snel genoeg'

Welke gevolgen heeft dat ontbreken van beleid?
‘Neem incontinentiemateriaal. Recyclinginitiatieven gaan failliet, terwijl de afvalstroom groot is en impact heeft op gezondheid. Tegelijk blijven we afhankelijk van goedkoop plastic uit het buitenland. Wasbare alternatieven zijn beschikbaar, maar zolang nieuw plastic goedkoper blijft dan gerecycled materiaal, creëer je geen markt van de toekomst. De grondstoffen in de zorg moeten van hoge kwaliteit zijn. Dat biedt juist kansen om een circulaire economie op te bouwen. Maar dan moet de markt aantrekkelijker worden gemaakt. De kern blijft: de zorg moet doorgaan, maar we moeten het proces stap voor stap groener maken.’

In het recente PWC-rapport zegt u dat samenwerking tussen instellingen en verzekeraars nodig is. Is dat niet vanzelfsprekend?
‘Nee, vaak staan zorgverzekeraar en zorgaanbieder tegenover elkaar, gewend om financieel te onderhandelen. Terwijl we bij duurzaamheid hetzelfde doel hebben. Dat vraagt een ander type gesprek: we zitten in dezelfde boot, maar weten nog niet precies hoe we de bestemming bereiken. Dat vraagt nieuwe competenties van ons als verzekeraar, meer begrip van de situatie. Daarom vind ik het zo positief dat bijna alle verzekeraars een duurzaamheidsfunctionaris hebben, die de zorg goed snapt.’

‘Tegelijk vraagt het ook nieuwe competenties van zorgaanbieders om op een andere manier het gesprek met ons te kunnen voeren. Je moet er boven kunnen staan en kunnen kijken: “Hé, wat gebeurt er in dit stuk van Nederland, wat is daarin nodig en hoe maak je die transitie naar meer duurzame zorg?” Het ingewikkelde van duurzaamheid is dat het zorgproces moet blijven draaien en we tegelijk moeten proberen dat proces groener te maken. De voorspellingen zijn dat het over vijf jaar al twee graden warmer is. De klimaatverandering is er gewoon al, net als de gezondheidsimpact die dat heeft.’

Meer weten? Neem dan deel aan het webinar 'Quickscan Duurzame huisartsenpraktijk’

Het webinar vindt plaats op 10 september van 11.30 tot 12.30 uur. De sprekers zijn: huisarts Diana Lucassen, bestuurder Sam Siemssen (RegiozorgNU) en programmamanager Ilyes Machkor (Zilveren Kruis). Ga voor meer informatie en inschrijven naar: Webinar Actueel 'Quickscan Duurzame huisartsenpraktijk: lokaal, regionaal en landelijk’

Meer lezen:

• Huisarts Diana Lucassen en de duurzame huisartsenpraktijk: ‘Als iedereen kleine stappen zet, maak je samen een grote sprong’, 3 juni 2025

• Quickscan helpt bij overstap naar duurzaam voorschrijven: ‘Sta stil bij elke pil’, 24 februari 2025