Moedig boek over ‘dood en leven’: ‘De gezondheidszorg investeert vaak in lost cases’

Met ‘De Terugkeer van Thanatos’ heeft psycholoog Martin Appelo een manifest voor de gezondheidszorg geschreven. Nu we code zwart naderen is het nodig om eens te kijken naar de uitgangspunten voor onze gezondheidszorg. En dat doet Appelo heel fraai. Immers in de gezondheidszorg wordt alles gedaan om levens en jaren te redden en vaak tot iedere prijs. En die prijs is niet alleen financieel, maar bestaat ook uit de burn-out van veel werkers in de gezondheidszorg die zich eindeloos inzetten om de meest hopeloze zieken er toch nog door te slepen. Dat verengt het denken van de IC-verpleegkundige: ‘Als mijn patiënt nog maar leeft aan het eind van mijn dienst.’

Ons denken

Dood en leven, het lijken tegenovergestelde bestaanswijzen. Maar het leven gaat altijd over in de dood, terwijl ondertussen het leven is geleefd en de kwaliteit van het leven zo ver afneemt dat het niet meer de moeite om te leven waard is. Maar in ons denken blijft het leven of dood.
Zo wordt de arts die euthanasie niet zorgvuldig genoeg uitvoert, prompt beschuldigd van moord. Ons denksysteem gaat uit van de heiligheid van het leven, ook al betreft die euthanasie een stervende bejaarde persoon met dementie. Uit naam van de Nederlandse Staat jaagt het Openbaar Ministerie op mensen en organisaties die zelf over hun levenseinde willen beslissen.

In het boek ‘De Terugkeer van Thanatos’ beschrijft Appelo hoe dit denken is ontstaan. Ik las het in één dag uit, zo makkelijk leesbaar is het geschreven. Hij vertelt hoe Socrates en later Sigmund Freud dachten over leven en dood en de daarbij behorende driften, Eros en Thanatos (de personificatie van de dood, red). Hoe dat denken zou kunnen leiden tot een meer ambivalente houding in de gezondheidszorg. En waarom dat in feite niet gebeurt en we vervolgens voort denderen richting code zwart.

Nieuw ziektemodel

De maakbaarheid van het leven en de eis om tot het uiterste te gaan om het leven te behouden, vindt volgens Appelo zijn oorsprong in het denken van Hippocrates en later in dat van het christendom en de Verlichting. Daarbij werd een nieuw ziektemodel ontwikkeld: gezond versus ziek. En daarmee luidde de opdracht voor mensen die werken in de gezondheidszorg: beterschap brengen door ziekte te bestrijden.
Het genezen van ziektes groeit uit tot een op kennis gebaseerd beroep. De beoefenaren van het beroep leggen de eed van Hippocrates af en kiezen daarmee voor het ‘leven’. Via het christendom en de Verlichting ontstaan zo de moderne medische opleidingen, waar geen plaats meer is voor Thanatos. Het bestaan van deze twee tegenstrijdige krachten wordt vergeten; er is enkel plaats voor Eros: het leven.

En dan gebeuren er vandaag de dag zaken die we niet begrijpen. Waar komen die rellen vandaan? Mensen die de strijd aangaan met de heersende mening, namelijk dat alles moet wijken voor het ‘leven’. Wat motiveert mensen om zich absoluut niet te laten vaccineren? Waar komen alle verhalen vandaan? Verhalen die niet kloppen en rationeel niet zijn te begrijpen. Verhalen die ingaan tegen de moderne en op onderzoek gebaseerde geneeskunde. Zijn zij een uiting van onderdrukt onderbuikgevoel. Van Thanatos?

Denken vanuit Eros en Thanatos is niet het gangbare denken in onze maatschappij. Het is een alternatief om van een afstand naar processen te kijken, maar het past niet in onze cultuur van politieke compromissen. In de ogen van Appelo moet je niet ten koste van alles proberen mensen op de IC te redden. De IC is niet de oplossing maar een onderdeel van het probleem. De gezondheidszorg investeert te vaak in lost cases; 30 tot 50 procent van de ernstig zieke coronapatiënten gaat sowieso dood en de overlevenden hebben jaren revalidatie nodig.

Moedig boek

Het is bijzonder moedig om in de huidige pandemie vanuit die visie dit boek te schrijven. Nu de meningen zo sterk zijn verdeeld, probeert Appelo de mensen achter die meningen te begrijpen. In de openbare mening heerst er een strijd over wie er gelijk heeft. Appelo loopt het risico om bij de tegenpartij ingedeeld te worden en dat kan hem op een afstraffing komen te staan. En toch gaat hij voor de nuance.

• Meer lezen: Martin Appelo: ‘De Terugkeer van Thanatos’

• Lees hier alle blogs en boekbesprekingen van Thieu Heijltjes.